Musica Sacra
 
Hola, Pastores! – Boże Narodzenie W Muzyce Nowego Świata
Mateusz Ciupka

Portugalski król, zuchwały czarnoskóry urwis z Afryki, grupa szalonych tancerzy, a nawet… diabeł – takich bohaterów można spotkać w betlejemskiej stajence dawnej Hiszpanii i Portugalii. Nieokiełznana energia i nastrój fiesty towarzyszył w XVII i XVIII wieku świętom Bożego Narodzenia w krajach południa oraz w Nowym Świecie.

 

Słyszy się tam raz Portugalczyka, raz Baska, to Włocha, to znów Niemca, Cygana albo czarnego (…) Nie mówię, że to coś złego, gdyż są oni przyjmowani we wszystkich kościołach hiszpańskich i bez nich uroczystość nie byłaby tak podniosła (…). Istnieją ludzie tak pozbawieni pobożności, że zjawiają się w kościele tylko raz do roku, pomijając wszystkie msze w święta nakazane, ponieważ są zbyt leniwi, aby wstać z łóżka. Niech no tylko jednak dowiedzą się, że mają być grane „villancicos”, a nagle nie ma nikogo bardziej gorliwego w wierze w całej okolicy, nikogo czujniejszego od tych ludzi, gdyż nie ma kościoła, kaplicy czy sanktuarium, którego by nie odwiedzili; nie przeszkadza im także wstawanie w środku nocy w największy ziąb, żeby tylko je usłyszeć – tak pisał ks. Pietro Cerone, kapłan, teoretyk muzyki i śpiewak, żyjący u schyłku renesansu, autor potężnego traktatu El melopeo y maestro.

 

Czym były villancicos? W największym uproszczeniu moglibyśmy nazwać je kolędami. To proste, różnorodne pieśni, których popularność była tak ogromna, że nie ograniczały się tylko do świąt Bożego Narodzenia, lecz towarzyszyły prawie wszystkim najważniejszym świętom kościelnym. Utrzymujące przez blisko 200 lat niesłabnącą popularność, były bardzo szlachetnym muzycznie wyrazem radości z narodzenia Chrystusa oraz skutecznym narzędziem ewangelizacji na ziemiach, które zdobywali kolonizatorzy portugalscy i hiszpańscy.

 

W przeciwieństwie do oficjalnej oprawy muzycznej liturgii w katolickiej Hiszpanii, villancicos nie miały łacińskich tekstów. Pisane były w językach narodowych, a nawet w lokalnych gwarach, co czyniło je łatwo zrozumiałymi. Na ten sukces złożyły się chwytliwe, często taneczne rytmy, łatwo wpadające w ucho melodie oraz niezwykli bohaterowie:

 

Czarny chłopaczku, czy wiesz/Że jeden z królów trzech/Przysięgam na Boga, był z Portugalii. (…)

Ach, dumny czarny człowieku/nie mów takich rzeczy/
niech nie wraca do Portugalii.

Diabeł ruszy w ślad za nim/zobaczymy jak czyści/konie Portugalczyka.

Kiedy rodzi się Boża Dziecina/Gwiazdę czarnego człowieka wysyła.

Portugalio, klnę się na życie moje/Chłopiec o tym nie wie/I jeśli przybędzie, pozostanie/Zupełnie bez pomocy Portugalczyków.

 

Oprócz Murzynka i portugalskiego króla, popularnymi figurami był komiczny, prosty pasterz Andrés albo chór trzech aniołów. Co ciekawe, villancicos nie były tworzone przez amatorów, nie były również częścią twórczości ludowej. Pisali je świetnie wykształceni kompozytorzy, a jednym z ich najwybitniejszych przedstawicieli był Gaspar Fernandez (1566–1629), szef kapeli muzycznej w katedrze w Puebli w Meksyku. Potrafił pisać zarówno wyszukane, wielogłosowe motety, nieszpory, msze, jak i proste villancicos, które znamy dzięki temu, że zachował się w klasztorze Oaxaca opasły tom jego rękopisów. Pośród nich znajdują się takie perełki, jak No Haya mas dulce alegria (Nie ma słodszej radości), utrzymana w refleksyjnym tonie i atmosferze głębokiego przeżywania szczęścia z narodzin Jezusa:

 

Nie ma słodszej radości w całym życiu moim./Wyznaję, że to moja wina Twego przyjścia była przyczyną/A jeśli byś się nie narodził, nigdy bym się na to nie zgodził/I skoro życie mnie wini/Spróbuję oczami mymi/Uśmierzyć

Twoje złości/By zobaczyć dzień Twej światłości, W całym życiu moim.

 

A co z tym diabłem w stajence? Pierwszym zachowanym hiszpańskim oratorium jest Oratorio sacro al Nacimiento de Cristo Señor Nuestro Pedro Martineza de Orgambide, napisane na przełomie XVII i XVIII wieku. Jego akcja dzieje się w szopce bożonarodzeniowej, a opowiadana jest z perspektywy dwóch pastuszków, którzy z dziwnej przyczyny nie potrafią zasnąć. Nagle ukazuje im się Anioł i wszystko staje się jasne – narodził się Zbawiciel. Podczas gdy Anioł i niebiański chór zwiastują wspaniałą Nowinę, nieoczekiwanie w stajence pojawia się „z głębin chaosu” szatan Luzubel i cała historia nabiera wymiaru odwiecznego starcia Dobra ze złem. Luzubel staje w szranki z Aniołem, a św. Józef strzegący Dzieciątka deklaruje, że własnym życiem Je ochroni. Anioł wygrywa. Pokonany diabeł przyznaje: Ja w imieniu piekła, jego potworności z lęku przed upadkiem kłaniam mu się w złości.

 

Drodzy Przyjaciele, z okazji nadchodzących świąt muzycznie tego Wam życzymy – aby w Waszych rodzinach i w Was samych w tym czasie wielkiej łaski i w całym nadchodzącym Nowym Roku zło zawsze korzyło się przed Dobrem.

Mateusz Ciupka